همه با هم - توبه‌شناسی از نگاه روایات

وبگاه "مدافعان جنگ سایبری" نوشت: 1- توبه راستین توبه‏ى راستین پنج ركن دارد: 1- ترك گناه. 2- پشیمانى از گناهان سابق. 3- تصمیم بر ترك گناه. 4- جبران گناهانى كه قابل جبران است با اداى حق اللَّه و حق النّاس. 5- استغفار با زبان. توبه نصوح چیست؟ چنانكه قبلاً ذكر شد در قرآن آمده: «تُوبُوا الى اللّه تَوبَة نَصُوحاً»(453) «به درگاه الهى توبه نصوح كنید.» امام صادق علیه السلام در تفسیر واژه «نصوح» چنین فرمودند: «هو الذَّنبُ الّذى لا یَعودُ فیه اَبداً»(454) «آن توبه‏اى است كه هرگز به آن گناه باز نگردد.» و امام هادى علیه السلام در معنى نصوح فرمود: «ان یكونَ الباطِنُ كالظاهِر و افضِل من ذلك»(455) «توبه‏ى نصوح، آن است كه باطن انسان مانند ظاهر بلكه بهتر از ظاهر باشد.» رسول خدا صلى الله علیه وآله در معنى نصوح فرمودند: «أن یَتُوب التائِب ثمّ لایَرجع فى ذَنبٍ كما لایَعود اللَبن الى الضَّرع»(456) «توبه كننده، هرگز به گناه باز نگردد، چنانكه شیر به پستان باز نمى‏گردد.» امام على علیه السلام در معنى نصوح مى‏فرماید: «نَدمٌ بِالقَلب و استِغفار باللّسان و القَصد على ان لا یَعود»(457) «پشیمانى قلبى و عذرخواهى با زبان، و تصمیم جدى و مداوم بر ترك گناه.» 2- شرائط صحت و كمال توبه‏ شخصى براى خودنمایى در محضر على علیه السلام گفت: «أستغفر اللّه» على علیه السلام به او فرمود: مادرت به عزایت بنشیند آیا مى‏دانى استغفار (تنها به زبان نیست و) از درجه اعلى است؟ سپس فرمود: استغفار و توبه داراى شش ركن است: 1- پشیمانى از گناهان قبل. 2- تصمیم بر ترك گناه. 3- اداى حق مردم. 4- اداى حق الله. 5- ذوب شدن گوشت بدن كه از غذاى حرام روییده شده با حزن و اندوه. 6- بدن سختى طاعت خدا را بچشد همانگونه كه شیرینى گناه را چشیده است.(458) در این هنگام بگو: «أستغفر اللّه».(459) امام سجاد علیه السلام فرمودند: «انّما تَوبَة، اَلعَمل و الرُّجوع عن الاَمر و لیستِ التَّوبة بِالكَلام»(460) «توبه یعنى كار شایسته و بازگشت از انحراف، نه لقلقه‏ى زبان.» یكى دیگر از شرایط توبه، جبران ضایعات گناه است. قرآن در این باره مى‏فرماید: «اِلاّ الَّذینَ تابُوا مِن بَعدِ ذلِك وَ اَصْلحوا» «مگر كسانى كه بعد از این توبه كنند و به اصلاح و جبران بپردازند.» جمله «و اصلحوا» بیانگر این است كه شرط مهم توبه اصلاح و جبران ضایعات گناه است. یكى دیگر از شرایط كمال توبه اقرار به گناه است، تا آنجا كه امام باقر علیه السلام فرمودند: «و اللّه ما ینجو من الذّنب الاّ من اقربه» «سوگند به خدا از گناه نجات پیدا نمى‏كند، مگر كسى كه به گناه اعتراف كند.»(461) و حضرت على علیه السلام مى‏فرماید: «المُقرّ بالذَّنبِ تائِب»(462) «اعتراف كننده به گناه، توبه كننده است.» 3- انواع توبه و مراحل آن امام صادق علیه السلام در ضمن گفتارى فرمودند: «و كل فرقة من العباد لهم توبة....و توبة الخاص، من الاشتغال بغیر الله تعالى و توبة العام من الذنوب»(463) «هر گروهى داراى یك نوع توبه هستند....توبه بندگان خاص و ممتاز، توبه كردن از لحظات غفلت از خدا و متوجه شدن به غیر خداست و توبه توده‏ى مردم، توبه از گناهان است.» مطلب دیگر اینكه، پشیمانى از گذشته و تصمیم بر ترك گناه، مرحله‏ى نخستین توبه است، مراحل بعد آن است كه توبه‏كننده از هر نظر به حالت روحانى قبل از گناه درآید. همچون بیمار و كسى كه تب دارد، كه با خوردن دارو، تب او قطع مى‏شود، ولى بعد از این مرحله نیاز به داروهاى تقویتى دارد تا با استفاده از آنها، بنیه‏ى جسمى او به مرحله‏ى قبل از بیمارى برسد و شاید سخن امام باقر علیه السلام بر همین اساس باشد كه فرمود: «التائِبُ من الذَّنب كَمَن لا ذَنبَ له و المُقیم على الذّنب و هو مستغفِرٌ منه كالمُستَهز»(464) «توبه كننده از گناه همانند كسى است كه گناه ندارد و آنكه در گناه بماند و در عین حال استغفار كند همانند مسخره كننده است.» 4- وسعت دامنه‏ى پذیرش توبه چنانكه قبلاً ذكر شد، خداوند مى‏فرماید: «...لا تَقنطوا مِن رَحمَة اللّه اِنّ اللّهَ یَغفِرالذُّنوبَ جَمیعاً»(465) «از رحمت خدا ناامید نشوید، خداوند همه گناهان را مى‏آمرزد.» این آیه با صراحت بیان مى‏دارد كه راه توبه به روى همه‏كس باز است. تا آنجا كه نقل شده «وحشى» قاتل حضرت حمزه علیه السلام با شنیدن این آیه به حضور پیامبر صلى الله علیه وآله آمد و اظهار توبه كرد. پیامبر صلى الله علیه وآله توبه او را پذیرفت فقط به او فرمود: از من غایب شو، چرا كه من نمى‏توانم به تو نگاه كنم. بعضى سؤال كردند: آیا این آیه درباره‏ى وحشى است یا شامل همه‏ى مسلمین مى‏شود؟ پیامبر صلى الله علیه وآله فرمود: همه را شامل مى‏شود(466) وسعت و دامنه‏ى پذیرش توبه تا آنجا است كه روایت شده: شخصى در محضر حضرت رضا صلى الله علیه وآله گفت: خدا لعنت كند كسى كه با على علیه السلام جنگید. امام رضا علیه السلام به او فرمود: «قل الاّ مَن تاب و اَصلح» (467) «بگو مگر كسى كه توبه كرد و خود را اصلاح نمود.» و این بیانگر لطف الهى نسبت به گنهكاران است اصولاً اسلام راه بازگشت به سوى خدا را به روى هیچ كس نمى‏بندد، حتى در مورد عذاب سخت شكنجه گران مى‏فرماید: «اِنّ الَّذینَ فَتَنُوا الْمُؤمِنینَ و المُؤمِناتِ ثُمَّ لَم یَتُوبُوا فَلَهم عَذابُ جَهنَّم»(468) «براى آنانكه زنان و مردان با ایمان را شكنجه دادند، ولى توبه ننمودند عذاب دوزخ است.» جمله «ثم لم یتوبوا» حاكى از پذیرش توبه‏ى شكنجه‏گران است. 5- محبت خاص خدا به توبه‏كنندگان‏ در قرآن مى‏خوانیم: «اِنَّ اللّه یُحِبُّ التَّوّابین»(469) «خداوند قطعاً توبه كنندگان را دوست مى‏دارد.» امام باقر علیه السلام مى‏فرماید: «هر گاه مردى در شب تاریك شتر و توشه‏اش را در سفر گم كند و سپس پیدا كند، چقدر خوشحال مى‏شود، خداوند بیشتر از او نسبت به توبه كننده فرحناك مى‏شود.»(470) و در سخن دیگر فرمودند: «الله افرح بتوبة عبده من العقیم الوالد، و من الضال الواجد، و من الظمان الوارد»(471) «خداوند به توبه بنده‏اش فرحناك‏تر است از مرد عقیمى كه داراى فرزند شود و از شخصى كه گمشده‏اش را پیدا كند، و از تشنه‏اى كه به آب مى‏رسد.» رسول اكرم صلى الله علیه وآله فرمودند: «هیچ موجودى در پیشگاه خدا، محبوبتر از مرد یا زن توبه كننده نیست.»(472) نیز فرمودند: «التائبُ حَبیب اللّه»(473) «توبه كننده، محبوب خدا است.» 6- سرزنش از تاخیر توبه‏ انسان، هر لحظه مامور به توبه است و فرمان «توبوا»، «توبه كنید» او را به تعجیل در توبه دعوت مى‏نماید، بنابراین تاخیر در توبه تاخیر در انجام فرمان الهى است و چنین كسى در هر لحظه به عنوان ترك كننده‏ى فرمان خدا به حساب مى‏آید. امام جواد علیه السلام مى‏فرماید: «تَاخیر التُّوبَة اِغتِرار، و طُول التَسویف حَیرَة»(474) «تاخیر توبه نوعى غرور و بى‏خبرى و طولانى نمودن آن نوعى حیرت و سرگردانى است.» مردى از امیرمؤمنان على علیه السلام درخواست موعظه كرد، آن حضرت به او فرمود: «لا تَكُن ممّن یَرجوا الآخِرة بِغَیر العَمَل و یُرَجِّى التَّوبَة بِطُول الاَمَل»(475) «از كسانى مباش كه بدون عمل، امید سعادت آخرت را دارند، و توبه را با آرزوهاى دراز به تاخیر مى‏اندازند.» نیز فرمودند: «لا دینَ لِمُسَوّف بِتَوبته»(476) «آنكس كه توبه را به آینده موكول مى‏كند، دین ندارد.» امام باقر علیه السلام مى‏فرماید: «ایّاكَ و التَّسویف فَانَّه بَحرٌ یُغرَقُ فیه الهَلْكى‏»(477) «از تاخیر انداختن (توبه) بپرهیز، زیرا تاخیر انداختن (همچون) دریایى است كه درمانده در آن غرق مى‏گردد.» باید توجه داشت كه توبه هنگام مرگ، ارزشى ندارد، چنانكه ایمان و توبه فرعون هنگام غرق شدن پذیرفته نشد و در آیه 18 سوره نساء به این مطلب تصریح شده است. محمد همدانى مى‏گوید، از حضرت رضا علیه السلام پرسیدم: چرا خدا، فرعون را غرق كرد، با اینكه ایمان آورد و به توحید اعتراف كرد؟ آن حضرت در پاسخ فرمود: «لانَّه آمَنَ عند رُؤیَة البَأس، و الایمانُ عِند رؤیَةِ البَأسِ غَیر مَقبُول»(478)(479) «زیرا فرعون هنگام دیدن عذاب، ایمان آورد. و ایمان در این هنگام پذیرفته نیست.» و این را نیز نباید از نظر دور داشت كه در روایات متعدد آمده هرگاه مؤمن گناهى مرتكب شود، تا هفت ساعت به او مهلت داده مى‏شود كه اگر در این هفت ساعت توبه كرد، گناه او در نامه عمل ثبت نمى‏گردد، در بعضى از روایات به جاى هفت ساعت از صبح تا شب ذكر شده است، امام صادق علیه السلام فرمودند: «إنّ العبد اذا أذنب ذنباً اُجِّل من غَدوَةٍ الى اللیل فانْ استغفر الله لم یكتب علیه»(480) «بنده وقتى كه گناه كند، از بامداد تا شب مهلت دارد اگر در این مدت از درگاه خدا طلب آمرزش كرد، آن گناه بر او نوشته نشود.» 7- نتایج درخشان توبه توبه و قبولى آن از نعمت‏ها و مواهب كم نظیر الهى است و داراى آثار و نتایج بسیار درخشانى است. توبه حقیقى آنچنان انسان گنهكار را دگرگون مى‏كند، كه گویى اصلاً گناه نكرده است. چنانكه امام باقر علیه السلام مى‏فرماید: «التائب من الذنب كمن لا ذنب له»(481) «توبه كننده از گناه مانند آن است كه گناهى نكرده است.» توبه‏ى حقیقى موجب پرده‏پوشى و نابودى آثار گناه مى‏گردد، امام صادق علیه السلام فرمودند: هنگامى كه بنده توبه‏ى حقیقى كرد، خداوند او را دوست مى‏دارد، و در دنیا و آخرت گناهان او را مى‏پوشاند، هرچه از گناهان كه دو فرشته موكل بر او برایش نوشته‏اند از یادشان ببرد و به اعضاى بدن وحى مى‏كند كه گناهان او را پنهان كنید. و به نقاط زمین (كه او در آن گناه كرده) فرمان مى‏دهد گناهان او را پنهان كنید. «فیلقى اللّه حین اَلقاه و لیس شَیى یَشهد علیه بشى‏ء من الذّنوب» (482) «پس توبه كننده با خدا ملاقات كند به گونه‏اى كه هیچ چیز نیست كه در پیشگاه خدا گواهى بدهد كه او چیزى از گناه را انجام داده است.» در آیه‏ى 8 سوره تحریم كه به توبه نصوح امر شده، به پنج ثمره و نتیجه‏ى توبه حقیقى اشاره شده كه عبارتند از: 1- بخشودگى گناهان. 2- ورود در بهشت پر نعمت الهى. 3- عدم رسوایى در قیامت. 4- نور ایمان و عمل، در قیامت به سراغ توبه كنندگان آمده و پیشاپیش آنها حركت نموده و ایشان را به سوى بهشت، هدایت مى‏كنند.(483) 5- توجه آنها به خدا بیشتر مى‏گردد، و تقاضاى تكمیل نور و آمرزش كامل گناه خود مى‏كنند. بطور خلاصه، توبه‏ى حقیقى انسان را محبوب خدا مى‏كند، آن هم به عنوان محبوبترین بندگان، چنانكه امام كاظم علیه السلام مى‏فرماید: «و اَحَبّ العِباد الى اللّه تعالى المُفَتَّنون التَّوابون»(484) «و محبوب‏ترین بندگان در پیشگاه خدا، آنهایى هستند كه در فتنه (گناه) واقع شوند و بسیار توبه كنند.» و در روایت دیگرى از امام معصوم نقل شده(485) كه خداوند به توبه كنندگان، سه موهبت عطا كرده كه اگر یكى از آنها را به همه‏ى اهل آسمان‏ها و زمین مى‏داد همه‏ى آنها نجات مى‏یافتند: 1- بشارت به آنها كه خداوند آنانرا دوست دارد،(486) و كسى كه خدا او را دوست بدارد او را عذاب نمى‏كند. 2- حاملین عرش خدا و ره یافتگان در جوار عرش كبریایى خداوند براى توبه‏كنندگان، طلب آمرزش مى‏كنند و مقامات عالى را براى آنها آرزو مى‏نمایند.(487) 3- گناهان توبه‏كنندگان به حسنات و پاداش‏ها، تبدیل مى‏گردد و خداوند به آنها نوید رحمت و امن داده است.(488) در پایان بحث توبه، با امام سجاد علیه السلام همنوا شویم كه در فرازى از مناجات خود از مناجات‏هاى پانزده گانه‏اش به پیشگاه خداوند چنین عرض مى‏كند: «الهى أنت فَتَحت لِعبادك باباً الى عَفوِك، سمّیتَه التّوبه، فقلت: توبوا الى اللّه توبة نصوحاً، فما عذر مَن أغفل دخول الباب بعد فتحه؟» (489) «اى خداى من! تو آن كسى هستى كه درى به سوى عفوت براى بندگانت گشوده‏اى و نام آن را توبه نهاده‏اى و (در قرآن) فرموده‏اى: به سوى خدا باز گردید و توجه خالص كنید، اكنون عذر كسانى كه از وارد شدن به این در گشوده غفلت كرده‏اند، چیست؟» 453) تحریم / 8. 454) كافى، ج‏2 ص‏432. 455) بحار، ج‏6 ص‏22. 456) مجمع البیان، ج‏10 ص‏318. 457) تحف العقول / ص‏149. 458) از علامه مجلسى قدس سره نقل شده كه چهار ركن اول شرایط صحت توبه است، و دو ركن بعد دو شرط كمال توبه مى‏باشد. 459) نهج البلاغه، حكمت‏417. 460) كشف الغمه، ج‏2 ص‏313. 461) وسائل الشیعه، ج‏11 ص‏347. 462) مستدرك الوسائل، ج‏2 ص‏345. 463) مصباح الشریعه، ص‏97. 464) كافى، ج‏2 ص‏435، در قرآن 8 بار ذات پاك خدا با عنوان «تَوّاب رَحیم» توصیف شده این عنوان بیانگر آن است كه: اگر بنده‏اى توبه خود را شكست، باز ناامید نشود و مجدداً توبه كند، چرا كه خداوند بسیار توبه پذیر است. 465) زمر / 53. 466) سفینة البحار (وحشى). تفسیر فخر رازى، ج‏27 ص‏4. 467) وسائل الشیعه، ج‏11 ص‏266. 468) بروج / 10. 469) بقره / 222. 470) كافى، ج‏2 ص‏435. 471) میزان الحكمه، ج‏1 ص‏541. 472) سفینة البحار، ج‏1 ص‏127، عیون اخبار الرضا، ج‏2 ص‏29. 473) جامع السعادات، ج‏3 ص‏51. 474) بحار، ج‏6 ص‏30. 475) نهج البلاغه، حكمت‏150. 476) غرر الحكم، میزان الحكمة، ج‏4 ص‏589. 477) بحار، ج‏78 ص‏164. 478) بحار، ج‏6 ص‏23. 479) از آیات 50 و 51 سوره یونس استفاده مى‏شود كه به هنگام نزول عذاب درهاى توبه بسته است، چرا كه توبه در چنین حالى شبیه توبه اجبارى و اضطرارى است و چنین توبه‏اى بى‏ارزش است. 480) كافى، ج‏2 ص‏437. 481) كافى، ج‏2 ص‏435. 482) كافى، ج‏2 ص‏431. 483) نمونه، ج‏24 ص‏292. 484) كافى، ج‏2 ص‏432. 485) كافى، ج‏2 ص‏432. 486) بقره، 222. 487) مؤمن / 7 - 9. 488) فرقان / 68 - 70. 489) بحار، ج‏94 ص‏142