خلیج فارس در گذر تاریخ
تاریخ انتشار : شنبه ۲ فروردين ۱۳۹۳ ساعت ۲۲:۱۴
وضعیت جغرافیائی و سابقه تاریخی خلیج فارس
خلیج فارس که ازپیشرفتگی آب دریا درخشکی شکل گرفته است و”ازپدیده های دوران سوم زمین شناسی است و حدود ۳۰ میلیون سال قبل بوجود آمده است، وسعت قبلی آن شاید دو برابر وسعت فعلی بوده است. کوچک شدن خلیج فارس دراثر تحولات زمین شناسی و ریزش رسوبات رودخانه ای طی میلیونها سال بوده است.”( الهی , ۱۳۷۹ : ۱۰)
حدود خلیج فارس ازمصب اروند رود که خود از پیوستن دجله وفرات بوجود آمده است تا شبه جزیره مْسندُم درعمان امتداد وازطریق دریای عمان با اقیانوس هندارتباط دارد. تنگه هرمزحد فاصل آن تا دریای عمان می باشد ولی عموماً تنگه هرمز را بخشی ازخلیج فارس می دانند, از اهمیت این تنگه همین بس که اگر خلیج فارس توسط این راه آبی باآبهای آزاد جهان ارتباط نمییافت خلیــج فــارس بصورت مردابـیکم آب وشوره زاری خشک درمی آمد. طبق محاسبات بعمل آمده هر سال۵۶ متر از سواحل شمالی خلیج فارس در دریا پیش می رود.”( همان ماخذ :۱۱)
طول خلیج فارس در منابع مختلف متفاوت است برخی آن را ۸۰۰ کیلومتر و برخی دیگر ۱۰۰۰ کیلومتر ذکر کردهاند و عرض آن نیز بین ۱۸۵ تا ۳۳۳ کیلومتر بوده و مساحت آن به ۲۳۲۸۵۰ کیلومتر مربع می رسد. فاصله بندرعباس تا انتهای خلیج فارس (درغرب دهانه فاو) ۱۳۷۵ کیلومتراست. “عمق خلیج فارس بطورمتوسط ۲۵ تا ۳۵ متراست که درتنگه هرمز به حدود ۱۰۰ متر می رسد درحالیکه عمق آب در دریای عمان به ۳ هزار متربالغ می گردد.” ( همان ماخذ:۱۲ )
منطقه خلیج فارس به لحاظ آب و هوایی از نواحی گرم و مرطوب بوده ، درجه حرارت این منطقه در تابستان ۳۲ تا ۳۴ درجه و بیشترین آن ۵۲ درجه گزارش شده است که تنها ۴ درجه از بیشترین درجه حرارت در جهان کمتر است.
موقعیت تاریخی خلیج فارس نیزحائز اهمیت است خلیج فارس در زمره قدیمی ترین دریاهایی است که انسان متمدن شناخته است تا جایی که برخی از نویسندگان ” خلیج فارس” را گاهواره تمدن دنیا دانسته وآن را مبداء پیدایش نوع بشرمی دانند و ساکنان باستانیاش را نخستین انسانهایی معرفی نمودهاند که روش دریانـوردی را آموخته و کشـتی را اخـتراع کردهاند.
این منطقه از جهان نه تنها مرکز پیدایش نخستین تمدن ها وخاستگاه پیامبران عظیم الشان بوده بلکه تمدنها واقوام بسیاری از این نقاط به سایرجهان راه یافته اند مهمترین آنها آکادی ها ، ایلامی ها ، سومری ها ، کلدانی ها ،آشوری ها، بابلی ها ، مصری ها ،کنتانی ها ، وفینیقی ها بوده اند. ایرانیان نیز مانند سایر اقوام وقتی تمدن خود را پایه گذاری نمودند به اهمیت این دریا پی بردند به طوری که داریوش هخامنشی دریا سالار خود” سیلاک “را با دویست فروند کشتی مامور کشف سواحل و جزایر خلیج فارس وکرانه های مکـران تا مصب رود سند نمود.( الهی : ص ۱۳۸۲ : ۱۰-۱۴ )
در دوران مادها خلیج فارس در زمره یکی از ایالتهای جنوب غربی و سپس جزو ساتراپ(استان) چهاردهم دولت ماد به نام ” درنگیانه ” و بخشی از کرمان بود. در دوران هخامنشیان این جزایراز جمله جزیره های ابوموسی، تنب بزرگ وکوچک به موجب بند ۶ ستون اول کتیبه بیستون جزء استان پارس بوده است.
در دوران اشکانیان در روزگار مهرداد اول ( ۱۷۱ – ۱۳۸ ق . م ) بنادر و جزیره های پارس تحت حکومت اشکانیان قرارداشت. در عهد ساسانیان جزایر و بنادر خلیج فارس جزء قلمرو ایران وکوره ( شهر ) اردشیر ، خوره ( استان ) پارس و جزء پادکسیان نیمروز بود.
اما کهن ترین نامی که از خلیج فارس بر جای مانده نامی است که آشوریان پیش از ورود نژاد آریا به فلات ایران بر این دریا گذاشته اند. درکهن کتیبه های آشوری ازاین دریا به نام ” ناره ماره تو ” به معنای “رود تلخ” یا “دریای تلخ” یاد شده است. ( اقتداری : ۱۳۸۳ :۲)
“پس از ورود اسلام به ایران در دوره «آل بویه» بنادر و جزایر سراسرکرانه های خلیج فارس در قلمرو فرمانروایی آنها قرار داشت. حاکمیت ایران بر خلیج فارس وجزایرآن با ورود استعمارگران پرتغالی و آغاز فعالیتهای استعماری آنان به مدت یک قرن خدشه دار گردید.
در روزگار سلطنت شاه عباس صفوی پس از یک دوره طولانی نبرد به فرماندهی امام قلی خان جزایر و بنادر ایران در خلیج فارس ازجمله ابوموسی، قشم ، هرمز و بحرین از اشغال پرتغال درآمد و بندرگمبرون به بندرعباس تغییر نام یافت. درسال ۱۷۳۵ میلادی ( ۱۱۴۷ ه.ق ) نادرشاه افشار حاکمیت ایران را برخلیج فارس با منصوب نمودن لطیف خان دشتستانی تثبیت نمود.
در سال ۱۸۵۳ انگلستان که از سال ۱۸۱۹ به بهانه حفظ امنیت در خلیج فارس استقرار یافته بود در راه تثبیت سلطه خود قراردادی را تحت عنوان” صلح جاودان ” به امضاء کشورها و حکام منطقه رسانید، که به موجب آن انگلیس ها اجازه یافتند به بهانه مبارزه با دزدان دریایی در هر حادثهای در کرانههای خلیج فارس مداخله نمایند و درسال ۱۸۹۱ انگلستان جزایر ابوموسی، تنب بزرگ وکوچک را که از روزگار کهن درتملک ایران بود به اشغال خود درآورد و تا سال ۱۹۷۱ که ایران این جزایر را بازپس گرفت در دوره های تاریخی مختلف اعتراض خود را به کشور انگلستان مبنی بر اشغال غیر قانونی جزایرش اعلام داشت وبدین ترتیب پس از۸۰ سال تسلط استعمار این جزایر وآب های ساحلی خلیج فارس به حاکمیت برحق ایران بازگردانده شد. ( ماهنامه قشم ، ۱۳۸۲ : ۵۰-۵۱ )
با این حال درچند دهه اخیر تحت تاثیرتوطئه دول استعارگر نام خلیج فارس و حقانیت آن به عنوان واقعیتی انکارناپذیر از تاریخ تمدن سرزمین ایران مورد مناقشه دول عربی وکشور ایران قرار گرفته است.
از روزگار باستان تا امروز درهمه آثار تاریخی و جغرافیائی آبهای ایران به نام خلیج فارس شناخته شده است. تاریخ نگاران وجغرافیا نگاران و باستان شناسان از این دریا به نامهای خلیج فارس، خلیج العجم دریای پارس ، سینوس پرسیکوس، بحر فارس، آکواریوم پرسیکوس یاد کرده اند.
درفرهنگهای آلمانی، فرانسوی، آمریکائی، ترکی، خلیج فارس نامی آشنا برنقشه ها و اسناد تاریخی بوده است اما «لُرد بلگریو» که از ۱۹۲۶ تا ۱۹۵۷ کارگزار انگلستان درمنطقه بود نخستین کسی بودکه آشکارا واژه «خلیج عربی» را به جای خلیج فارس جعل نمود با این حال بعضی از مورخین و سیاستمدارانی همچون «لرد کرزن» ،« لرد لانس دان» ،«آرتورهاردینگ» ،«آرنولد ویلسن»، «دنیس رایت» ،«فرد هالیدی» ،«پارسونز »و دیگران درکتب و مقالات خود از این دریا به نام «خلیج فارس» یاد کردهاند.
همچنین از۱۵۰۷ تا ۱۵۶۰ در همه موافقت های بر جای مانده ازدوره استعمار پرتغالیها ، اسپانیاییها، هلندیها ، انگلیسیها ، فرانسوی ها، بلژیکیها، آلمانها که با دول ایران و شیخ نشینان خلیج فارس منعقدگردیده است همه جا ازنام «خلیج فارس» استفاده شده است. ( افشار سیستانی ، ۱۳۷۸ :۵۷ )
۱-۲٫ وجه تسمیه و نام گذاری خلیج فارس
آثار باستانی برجای مانده از شهرهای ساحلی خلیج فارس حکایت از وجود یک تمدن ۶ هزار ساله در سواحل خلیج فارس دارد. اما آثار مکتوب باقی مانده حدود ۳ هزار سال قدمت دارند و از دوره تمدن ایلامی ها، مادها، آشوری ها ، دراویدی ها و پیشدادیان تا قبل از حکومت پارس، تاریخ دقیقاً روشنی از تمدن در سواحل این خلیج وجود ندارد. تنها در دوره امپراتوری هخامنشیان ، این حکومت خلیج فارس را به طورکامل پیموده و مسافت میان مکانها راشــرح داده است.( پیام دریا: ۱۳۸۳ : ۹ )
· نام خلیج فارس در دوره اسلامی :
اعراب در دوره قبل از میلاد بیشتر در حجاز ، یمن و سواحل دریای سرخ سکونت داشته و ارتباط آنها با سواحل خلیج فارس در دوره امپراطوری اردشیرساسانی آغاز شد و لشکرکشی وی به یمن به درخواست «سیف ابن ذی یزن» حاکم یمن برای سرکوب حبشیان منجر به افزایش مراودات اعراب با سواحل خلیج فارس شد.
با ظهور دین اسلام و گسترش سریع آن به فلات ایران بر شدت مهاجرت اعراب به سواحل خلیج فارس افزوده شد.
دردوره صدر اسلام ، علمای دینی عرب ، آب های جنوب خلیج فارس را بحر فارس می نامیدند و با این تصور که این نام منصوب به صحابی بزرگ ودانشمند ، سلمان فارسی است و پیامبراکرم(ص) این نام گذاری را به پاس خدمات او انجام داده است در حراست از این نام جدیت داشتند. از صدراسلام تا غلبه مغول در بیشتر از۳۰ کتاب جغرافیایی، تاریخی، ادبی ، تفسیر و اخلاق و فقه مربوط به علمای مسلمان توصیف خلیج فارس وجود دارد که از جمله آنها می توان به کتابهای «البلدان» و «تاریخ یعقوبی» ،کتابهای المغاری .فتوح الشام ، فتح العجم نوشته محمد بن عمر واقدمی متوفی به سال ۲۰ هـ . ق ، کتاب الطبقات الکبری نوشته واقدمی متوفی ۲۳۰ هـ . ق کتاب حبیب العروس و ریحان النفوس نوشته سعید تمیمی ، اخبار الطوال نوشته ابوحنیفه احمد بن داوود دینوری متوفی ۲۹۰ هـ . ق ، کتاب تاریخ الرسل والملوک نوشته محمد بن جریر طبری متوفی ۳۱۰ هـ . ق ، تاریخ بلعمی نوشته بلعمی ، الکامل ابن اثیر ، ابن خرداد به ۲۱۱ ـ ۳۰۰ هـ . ق ، ابن فقیه همدانی ۲۷۹ هـ . ق ، استخری ۳۴۰ هـ . ق مسعودی در مروج الذهب ، ابن مطهر مقدسی ۳۵۵ هـ . ق ، ابن حوقل ۳۶۷ هـ . ق ، مقدسی ۳۷۵ هـ . ق ، ابو عبدالله محمود قزوینی ۶۸۲ هـ . ق ، شرف الزمان طاهر مروزی ۵۱۴ هـ . ق ، ناصر خسرو ۴۴۸ هـ .ق، شمس الدین دمشقی ۷۲۷ هـ . ق ،قدامه بن جعفر ۲۶۶ هـ .ق ،ابن یعقوب ۳۳۴ ـ ۲۳۲ هـ .ق ،ابن فقیه ۲۹۰ هـ .ق ، ابن رسته ۲۹۰ هـ . ق ، شهریار رامهرمزی ۳۴۲ هـ . ق، ابن بلخی ۵۰۰ هـ . ق ، ابن ادریس ۵۴۸ هـ . ق ،بکران خراسانی ۶۰۵ هـ .ق ،یاقوت حموی ۶۲۳ هـ . ق ، ابوالغداء ۷۲۱ هـ . ق ،النوبری ۷۳۳ هـ .ق ، عطامک جوینی درعهد مغولان ،حاجی خلیفه (چلبی) مورخ ترک ۱۰۶۷ هـ .ق و جرجی زیدان ، همگی در کتاب های خود نام خلیج فارس را به کار برده اند.
حتی در دوره مغولان که نام بسیاری از مکان های جغرافیایی تغییرکرد نام خلیج فارس همچنان بدون تغییر باقی ماند که محمد بن قزوینی (۶۷۴ هـ .ق) شمس الدین الانصاری الدمشقی الصوفی (۷۲۷ هـ . ق)، النوبری ، حمدالله مستوفی و زیدالدین عمر مظفر بن الوردی (۷۴۹ هـ .ق)عبدالله کاتب چلبی قسطنطنی(۱۰۶۷ هـ.ق )، ازجمله نویسندگانی هستند که دراین دوره درباره خلیج فارس مطلب نوشته اند.”( همان ماخذ, ۱۲)
· نام خلیج فارس در دوران استیلای استعمارگران
درسال ۱۵۰۷ ناوگان پرتغال به فرماندهی«آلفوانسو ِکرک»هرمز را به تصرف درآورد و استیلای پرتغالیها بر خلیج فارس تا سال ۱۶۲۰ میلادی ادامه داشت. دکتر “ژوزه مانوئل گارسیا” استاد و عضو جامعه جغرافیائی پرتغال طی یک مقاله تحقیقی نوشته است که ترسیم اولین نقشه ها به سبک جدید به سال ۱۵۰۱ میلادی برمی گردد و از آن زمان تاکنون همواره نام خلیج فارس در نقشه ها و اسناد رسمی وغیر رسمی کشور پرتغال با همین معنی آمده است.
درسال ۱۴۸۸ میلادی ، «پیرودی کوویلها» اولین پرتغالی بود که پا به جزیره ایرانی هرمز گذاشت . در سال ۱۵۰۱ میلادی در دوره امپراطوری صفویه اولین پرتغالیها وارد خلیج فارس شدند و نقشه هایی از خلیج فارس تهیه کردند. در این دوران به مدت یکصد سال در پرتغال برای پادشاه لقب « امپراطورپرتغال ،آفریقا و پارس » به کار می رفت در دوره پرتغالیها با ارزشترین وکامل ترین نقشه ها راجع به خلیج فارس تهیه شده که بسیاری از آنها در موزه ها به عنوان میراث بشری نگهداری می شوند. در۵۰ نقشه و نامه از سال ۱۵۰۰ میلادی تا ۱۷۰۰ میلادی که میان حاکمان مقیم خلیج فارس با پادشاه پرتغال و اسپانیا و یا درکتب جهانگردان صورت گرفته خلیج فارس با نامهای ذیل ثبت شده است؛
More de Persia , sinus persice , Mare persio , sinus persico , Mare persico, Mare persiano . persio, persiski zaliv persischer Golf, sino persico , pars sea , Bahre fars , perza o bol porucha wan.
پس از پرتغالی ها، هلندی ها ازسال ۱۶۲۳ میلادی تا ۱۷۶۶ میلادی در خلیج فارس حضور داشتند و در تمامی مکاتباتی که در دوران کوتاه حضورفرانسوی ها در خلیج فارس انجام شده همواره از نام صحیح خلیج فارس استفاده شده است.
· نام خلیج فارس در قراردادها و معاهدات
ازسال ۱۵۰۷ تا۱۹۶۰ میلادی در تمامی قراردادها و معاهداتی که پرتغالی ها، اسپانیایی ها ، انگلیسی ها ، هلندی ها ، فرانسوی ها ، بلژیکی ها ، روس ها وآلمانی ها با دولت ایران و یا هر کشور یا واحد سیاسی و یا امرای تحت الحمایه خود در منطقه امضاء کرده اند در زبان های مختلف واژه های مترادف خلیج فارس به کار رفته است. حداقل ۱۰ مورد از این گونه قراردادها که میان کشورهایی همانند کویت ، عربستان ، عثمانی ، عمان ، امارات متصالحه ، هم به زبان عربی و هم انگلیسی تدوین یافتهاند نام خلیج فارس به کار رفته است که از جمله آنها می توان به مواد ذیل اشاره داشت:
۱ ـ قرارداد معروف به « معاهده عمومی با امرای عرب ۸ ژانویه ۱۸۲۰ » میان اقوام و مشایخ متصالح در خلیج فارس که به امضای ژنرال کایر و ۱۱ نفر از روسای قبایل عرب رسیده است کلمه “الخلیج الفارسی ” در متن عربی بکار رفته است.
۲ ـ قرارداد ۱۸۴۷ منع خرید و فروش برده
۳ ـ معاهده دائمی صلح ۱۸۵۳
۴ ـ معاهده ۱۸۵۶ تجارت برده
۵ ـ در یادداشتهائی که منجر به استقلال کویت گردید و می توان آن را قرارداد استقلال کویت نامید همه جا از عبارت الخلیج فارسی استفاده شده و در عنوان یادداشت امیر کویت به نماینده ملکه انگلیس در خلیج فارس چنین آمده است؛
« حضرت صاحب الفخامه المقیم السیاسی لصاحبه اجلاله فی الخلیج الفارسی المحترم . بعدالسلام و تحیه … » این سندکه در تاریخ ۱۹ ژوئن ۱۹۶۱ توسط عبدالله السالم الصباح امضاء شده است طبق اصل ۱۰۲ منشور سازمان ملل توسط دبیرخانه این سازمان به ثبت رسیده است.
۶ ـ در ضمایم قرارداد الجزایر ۱۹۷۵میلادی میان ایران و عراق نیز نام خلیج فارس به کار رفته است در چندین معاهده دیگر که در همه آنها شیوخ خلیج فارس و بریتانیا و یا شیوخ خلیج فارس با سایر دول خارجی امضاء کنندگان قرارداد بوده اند خلیج فارس به کار برده شده است.
۷ ـ در گزارش نهائی کمیته فنی اعزامی از سوی سازمان ملل برای تعیین حدود مرزی کویت و عراق درسال ۱۹۹۶ میلادی همه جا نام خلیج فارس به کار رفته و در نقشه ضمیمه گزارش که به عنوان سند شورای امنیت منتشر شده است نیز خلیج فارس به کار رفته است.
۸ ـ در کتابی که تحت عنوان « الاتفاقیات السیاسیه و الاقتصادیه التی عقدت بین الامارات ساحل عمان و بریتانیا ۱۸۰۶ ـ ۱۹۱۷ علی محمد راشد ، منشورات اتحاد الکتاب و ادباء الامارات ، ۱۹۸۹ معاهده های سیاسی حقوقی و اقتصادی میان الامارات متصالحه و دول بیگانه از سال ۱۸۰۶ تا ۱۹۷۱ منتشر شده و در تمام معاهداتی که در این کتاب آمده، نام خلیج فارس استفاده شده و تصویر یکی از معاهدات بر روی جلد کتاب با نام خلیج فارس وجود دارد». ( همان ماخذ , ص ۱۴-۱۳)
خلیج فارس در نقشه های تاریخ:
در تمامی نقشه ها و اطلسهای مهم تاریخی چه در قرون قبل و چه در قرون بعد از میلاد و چه دردوره معاصر، شاهراه آبی جنوب ایران با نام خلیج فارس ثبت شده است. درکشورهای غیر عربی به ندرت وآن هم در اثر اشتباه و یا تطمیع بعضاً نام مجعول به کار می رود ولی هنوز علیرغم هزینه سنگین بعضی کشورهای عربی ، رسانه های گروهی معتبر جهان نام اصیل و تاریخی خلیج فارس را حفظ نموده اند. درکشورهای عربی نیز تا دهه ۷۰ در کتب درسی و نقشه های رسمی همواره نام خلیج فارس به کار می رفت. مانند اطلس «العراق فی الخوارط القدیمه » دکتراحمد سوسه ، المجمع العلمی العراقی ، مطبعه المعارف ، بغداد ، ۱۹۵۹ که مشتمل بر۴۰ نقشه از منابع عربی قرون وسطی با ذکر نام خلیج فارس است.
ـ در طول یک دهه گذشته کشورهای عربی در مورد اثبات ادعاهای اراضی خود نسبت به یکدیگر نقشه های تاریخی را در رسانه های گروهی منتشر و بعضاً به عنوان سند به دیوان بین المللی دادگستری ارایه نموده اند که در آنها خلیج فارس با همین نام توصیف شده است. از جمله در دعاوی اراضی قطر و بحرین ،عربستان و قطر و در دعاوی یمن و عمان در نقشه ها و اسناد مورد استفاده آنها نام خلیج فارس به کار رفته است.
ـ دولت کویت در سال ۱۹۹۲کتابی مشتمل بر ۸۰ نقشه و سند تاریخی تحت عنوان «الکویت فی الخرایط العالم » (کویت درنقشه های جهان ) به چاپ رسانیده است که در همه این نقشه ها و اسناد تاریخی که از اطلسهای مختلف گردآوری شده است نام خلیج فارس وجود دارد .
ـ در سال ۱۹۹۴ اطلسی در کویت تحت نام ‹‹الکویت قراءه فی الخرایط التاریخیه ››به همت عبدالله یوسف الغنیم به چاپ رسیده که حاوی حدود ۲۰۰ نقشه با نام خلیج فارس است.
ـ در کتاب دیگری به نام ‹‹اصول الکویت المنشور العالم ›› که در سال۱۹۹۱در هلند به چاپ رسید،۱۵نقشه تاریخی وجود دارد که در همه آنها نام خلیج فارس ثبت شده است. جالب این که یکی از مهمترین استنادات کویت که درهر سه اطلس مذکور به چاپ رسیده است، نقشه ۱۷۶۲کارستون نیبور دانمارکی است. در نقشه مذکور که تحت نام نقشه خلیج فارس چاپ شده است جزایر تنب بزرگ ، تنب کوچک و ابوموسی نیز متعلق به ایران به ثبت رسیده است .
ـ اطلس‹‹ العراق فی الخوارط القدیمه » چاپ ۱۹۵۹ که مشتمل بر ۳۹ نقشه از منابع تاریخی عربی با ذکر نام خلیج فارس است.
ـ کتابی تحت عنوان « الخلیج الفارسی عبر التاریخ و القرون » نوشته محمد میرزا چاپ مکتبه النهضه ( قاهره ۱۹۷۶ میلادی ) که مشتمل بر ۵۲ نقشه از منابع عربی با ذکر نام خلیج فارس و بحر فارسی است.
ـ در یک کتاب به نام « اطلس تاریخ اسلام » که در امریکا و کشورهای عربی به ویژه مصر در سال ۱۹۵۱ میلادی و ۱۹۵۵ میلادی چندین بار چاپ شده است. ۱۶ نقشه وجود دارد که همه آنها نام خلیج فارس برای آبهای جنوب ایران به کار رفته است.
ـ یکی از شیوخ منطقه خلیج فارس در تلاش برای اثبات ادعاهای واهی عربی بودن خلیج فارس اقدام به تهیه و خرید نقشه های تاریخی متعلق به سالهای ۱۴۷۸ تا ۱۹۳۱ میلادی نموده که نقشه های گردآوری شده خلیج فارس با همین نام ثبت شده است. ( به استثنای سه نقشه که یکی از آنها را به عنوان طرح روی کتاب اطلس خود تحت نام « خلیج در نقشه های تاریخی » منتشر ساخته است در چاپ اول که در سال ۱۹۹۶ در لندن صورت گرفت. نقش روی جلد کتاب مزبور به سال ۱۶۷۹ بود که توسط Giacoma de rossi. Rome ترسیم شده است و جزایر تنب به طور واضح به رنگ ایران ترسیم شده و به همین دلیل تهیه کننده این اطلس تاریخی در چاپ سال ۱۹۹۹ نقشه مذکور را از کتاب حذف نموده است.
ـ بانک عربی و بیت القرآن در بحرین در سال ۱۹۹۶ تقویم دیواری بزرگی را منتشر نموده اند که دارای ۱۲ نقشه تاریخی مربوط به بحرین است که در همه آنها نام خلیج فارس استفاده شده است.
ازمیان حدود ۶ هزارنقشه تاریخی مربوط به قرون گذشته تا سال های ۱۸۹۰ که در همه آنها خلیج فارس ثبت شده فقط سه نقشه با نامهای خلیج بصره ، بحرین ، قطیف ، چابهار سیراف و … هنوز هم کاربرد محلی خود را دارد ولی بر کل خلیج فارس اطلاق نمی شود.
بدیهی است دراصالت و صحت این سه نقشه که عرب ها از آن استفاده های تبلیغاتی زیادی برده و آن را روی جلد بسیاری از کتبی که تاکنون در مورد خلیج فارس چاپ شده ترسیم کرده اند تردید وجود دارد و با فرض صحت هم در مقابل هزاران نقشه، کتاب و نوشته تاریخی و بیش از دویست کتاب مربوط به مورخین و سیاحان از”ایراستوس” و “هرودوت” تا”استخری” و”ابن حوقل” که همگی به این پهنه آبی، خلیج فارس گفته اند، یک کتاب و یک نقشه فاقد ارزش علمی است کما اینکه در مورد دریای خزر به طور انگشت شماری مورخین قدیمی از جمله شهاب الدین محد النوبری ۷۳۳ قمری در کتاب نهایه الادب فنی فنون العرب بحر فارس و دریای عجم بکار برده اند ولی به دلیل اینکه اکثر مورخین عرب ، اروپایی و ترک ، آن را دریای قزوین ، کاسپین و خزر ثبت کرده اند. درعلم کارتوگرافی این سه نام را نامهای اصیل می دانند و اسامی دیگر را به رسمیت نمی شناسند قطعاً اینکه بعضی برای یک نقشه این همه اهمیت علمی قائل شده ولی چشم خود را برروی بیش از ۶ هزار نقشه می بندند، اقدامی غیرمنصفانه و مغایر با اصول علمی است .
کتاب « قلائد الذهب فی معرفه انساب قبائل العرب » به قلم مصطفی حمیدی به احمد الکردی المشقی، از مولفین قرن دهم ه.ق شرح و مقدمه سلمان الجبوری مکتبه الهلال ۲۰۰۰ میلادی دارای ۱۰ نقشه با ذکر نام خلیج فارس است.
ـ در کتاب « اطالس التاریخی العالم الاسلامی فی العصور الوسطی » عبدالمنعم ماجد علی البنا. دار الفکر العربی ۱۹۸۶ میلادی مکتبه القاهره الکبری رمز ۱۵۴۰۰ حدود ۱۶ نقشه ازجمله نقشه های شماره ۲ ـ ۳ ـ ۷ ـ ۸ ـ ۹ ـ ۱۰ ـ ۱۶ مربوط به خلیج فارس با همین نام است.
ـ درکتابی به همین نام « انساب العرب للعالم الاسلامی » چاپ ۱۹۹۴ مکتبه القاهره الکبری رمز ۲۵۴۰۰ حدود ۱۰ نقشه با ذکر نام خلیج فارس وجود دارد.
ـ در کتاب « اعلام الجغرافیین العرب » دکتر عبدالرحمن حمیده ، دارالفکر المعاصر ، دمشق ، سوریه ۱۹۹۵ مختصری از مطالب ۱۵۰ سیاح عرب و مسلمان و پنج نقشه تاریخی بر اساس مورخین صدر اسلام با ذکر خلیج فارس آمده است.
در تمام کتب و منابع دولتی کشورهای عربی تا دهه ۶۰ میلادی نام خلیج فارس تنها نامی است که برای توصیف این پهنه آبی به کار رفته است. از جمله می توان به یکی از سرودهای ملی مصر که درآن جمله «حدودنا من الخلیج الفارسیه حتی بحر البیض » اشاره کرد وکتاب های دیگری از جمله کتاب انور سادات رئیس جمهور سابق مصر به نام « طغیان رود نیل »سال ۱۹۵۷ میلادی و کتاب حسن بن طلال ولیعهد اردن هاشمی درکتاب خود به نام « السعی نحو السلام » کتاب« الاستعمار فی الخلیج الفارسی » و حتی فرهنگ لغت معتبر عربی مانند دایره المعارف اقتصادی لبنان ۱۹۷۲ میلادی و راهنمای دولتی عراق ۱۹۳۶ میلادی و دهها مورد دیگر اشاره کرد که همگی از آبراه جنوب ایران به نام خلیج فارس نام برده اند. این نمونه ها از صدها نقشه تاریخی موجود در کتب مختلف عربی است که نام خلیج فارس در آنها درج شده است اما از صدها نمونه دیگر سایر کشورها, به موارد ذیل بسنده می کنیم:
۱ ـ در کتابخانه کنگره آمریکا و کتابخانه آرگوسی نیویورک بیش از ۲۰۰ نقشه تاریخی وجود دارد که خلیج فارس با نام اصلی در آنها ثبت شده است.
۲ ـ در کتابخانه ملی بریتانیا ( لندن ) ،کتابخانه و اسناد وزارت امور هند( لندن ) ، مرکز اسناد عمومی لندن در کتابخانه دانشکده مطالعات خاور شناسی لندن بیش از ۳۰۰ نقشه در بردارنده نام خلیج فارس و جود دارد. در بسیاری از نقشه های اروپایی نه تنها persian Gulf بلکه نام دریای پارس persian Sea نیز برای منطقه سواحل ایران و پاکستان و عمان ترسیم شده است.
۳ ـ در اداره آرشیو ملی کشورپرتغال دهها سند مهم تاریخی به زبان عربی ، فارسی ، ترکی و پرتغالی در خصوص جزایر ایرانی و خلیج فارس وجود دارد. در اداره آرشیو وزارت خارجه ایران، فرانسه ،روسیه، پرتغال، هلند ، هند، آلمان، اسپانیا ، ژاپن و در بسیاری از موزه ها ، کتابخانه ها و حتی هتل ها و یا آرشیوهای خصوصی چه در کشورهای عربی مانند مصر و چه درکشورهای غیر عربی صدها نقشه تاریخی با نام خلیج فارس وجود دارد.
(نقشه موجود درموزه کبیر قاهره که بر اساس یک لوحه سنگی عظیم قبل از میلاد ترسیم شده است و از سال ۱۹۰۳ در کنار این لوح نصب است و به نام خلیج فارس مزین می باشد). بعضی از این نقشه ها ازسوی یونسکو به عنوان میراث بشریت به رسمیت شناخته شده و به طور نمونه می توان به کتابی تحت عنوان نوادر المخطوطات که از سوی یونسکو در سال ۱۹۹۵ میلادی بر اساس اسناد کتابخانه اسکندریه چاپ شده است اشاره کرد.
۴ ـ موسسه جغرافیائی سحاب درسال ۱۳۴۹ (۱۹۷۱ میلادی) اقدام به چاپ تصاویر۳۷۳ نقشه لوحه و سنگ نوشته از منابع و اطلسهای مختلف و متنوع موجود در موزه ها و کتابخانههای کشورهای عربی و کشورهای اروپائی نموده است که همگی به زبانهای مختلف کلمه های مترادف با دریای پارس و خلیج فارس به کار برده اند.
ـ موسسه دریای شرق با کمک کره جنوبی نیز در سال ۲۰۰۲ میلادی کتابی به نام دریای شرق در نقشه های جهانی حاوی صد نقشه تاریخی منتشر ساخته که در تمامی نقشه هایی که جنوب ایران را در برگرفتهاند ( حدود ۴۵ نقشه ) نام خلیج فارس ثبت گردیده است.
ـ حدود ۳۰ اطلس تاریخی مربوط به قرون گذشته خلیج فارس را با همین نام ثبت کرده اند ازجمله : اطلس توماس هربرت ۱۶۲۸ ، اطلس پاریس دانشگاه لوساج ۱۸۶۳ ، اطلس آلمان ۱۸۶۱ ، اطلس پاریس انویلی ۱۷۶۰ ، اطلس جغرافیائی مدرن ۱۸۹۰ پاریس دارای ۱۰ نقشه با ذکر نام خلیج فارس است (این اطلس در مرکز اسناد ملی مصر «دارالوثائق قومی» نگهداری می شود و در نقشه شماره ۴۰ جزایر سه گانه تنب بزرگ ، تنب کوچک و ابوموسی با رنگ متعلق به ایران ترسیم شده است, اطلس لندن ۱۸۷۳ ، اطلس ارنست امبروسیوس ۱۹۲۲ ، اطلس بیلفیلد ۱۸۹۹ ، اطلس هارمسورث قرن ۱۹ لندن.» ( همان ماخذ , صص ۱۶-۱۵)
دایره المعارف لاروسکا ، امریکانا و … تمام دایره المعارف های مشهور از قدیم تا کنون خلیج فارس را با همین واژه ثبت نموده اند.
فهرست و مشخصات ۲۷ نقشـــه تاریخی که علاوه بر تعلق جزایر تنب و ابوموسی به ایران نام خلیج فارس را ثبت کرده اند, ارائه گردیده است.
ـ اسناد موجود در کتابخانه ها ، موزه ها و آرشیوهای معتبر جهان از جمله کتابخانه اسکندریه و قاهره و نقاشیهایی مانند سقف گنبد کلیسای سن پیتر واتیکان از جمله نقشه معروف ریچارد هالدینگان متلعق به سال ۱۲۸۵ که در موزه هرفورد بریتانیا نگهداری می شود و ۳ هزار لوح گلی تخت جمشید نشان میدهد که واژه خلیج فارس از آغاز تمدن مکتوب در همه منابع و مراجع جهان وجود داشته است.
در رابطه با خلیج عربی یک نکته قابل ذکراست که در بعضی نقشه ها و کتب تاریخی به دریای میان شمال آفریقا و عربستان ، خلیج عرب و دریای سرخ اطلاق و گاهی اوقات نیز به آبهای ساحلی عمان دریای عرب گفته شده است. در ساحل اسکندریه مصر نیز خلیجی به نام خلیج عرب وجود دارد. همچنین در خلیج فارس ، خلیج های کوچک تری با نامهای محلی وجود دارد مانند خلیج قطیف ، خلیج بحرین ، خلیج بصره ، خلیج کویت و… که نام آنها کاربرد محلی دارد ولی بر کل خلیج همواره فقط کلمه فارس اطلاق شده است. مجله الاهرام در شماره ۲۱۹ آگوست ۲۰۰۱ متن کامل مصاحبه آقای «مجدی عمر» معاون اول سابق شورای دفاع ملی مصر را چاپ نموده است وی در بخشی از سخنان خود چنین گفته است :
“ « نسل من به خاطر دارد که ما در ایام مدرسه در کتب و نقشه ها با لفظ خلیج فارس سر و کار داشتیم ولی بعد از مدتی به آن خلیج عرب و دریای سرخ اطلاق کردیم. این غیرمنطقی ، رذالت وپستی است. این که چند کشور عربی در اطراف آن باشند دلیل نمی شود که نامی تاریخی را تغییر دهیم ، حال برای این که خود را از این مخمصه نجات دهیم فقط آن را خلیج می نامیم ، کدام خلیج ؟ مگر خلیج بدون نام هم میشود»”.
درکتاب « تطویرالعلاقات المصریه الایرانیه » مجموعه نویسندگان ، چاپ موسسه سیاسی و استراتژیک الاهرام ۲۰۰۲ میلادی قاهره در صفحه ۱۹۰ به نقل از آقای «دکتر عبدالمنعم سعید» رئیس مرکز تحقیقات سیاسی و استراتژیک الاهرام چنین آمده است :
«بصراحت تمام بگویم هیچ مدرک و سند تاریخی ندیدم که نام خلیج فارس را بتوان مستند برآن تغییرداد, تمام نقشه ها و کتب تاریخی و حتی در بعضی از سخنرانیهای ناصر و رهبران از خلیج فارس صحبت شده است».( همان ماخذ : ۱۷)
http://kwh.ir/%D8%AE%D9%84%DB%8C%D8%AC-%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3-%D8%AF%D8%B1-%DA%AF%D8%B0%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.html
خلیج فارس که ازپیشرفتگی آب دریا درخشکی شکل گرفته است و”ازپدیده های دوران سوم زمین شناسی است و حدود ۳۰ میلیون سال قبل بوجود آمده است، وسعت قبلی آن شاید دو برابر وسعت فعلی بوده است. کوچک شدن خلیج فارس دراثر تحولات زمین شناسی و ریزش رسوبات رودخانه ای طی میلیونها سال بوده است.”( الهی , ۱۳۷۹ : ۱۰)
حدود خلیج فارس ازمصب اروند رود که خود از پیوستن دجله وفرات بوجود آمده است تا شبه جزیره مْسندُم درعمان امتداد وازطریق دریای عمان با اقیانوس هندارتباط دارد. تنگه هرمزحد فاصل آن تا دریای عمان می باشد ولی عموماً تنگه هرمز را بخشی ازخلیج فارس می دانند, از اهمیت این تنگه همین بس که اگر خلیج فارس توسط این راه آبی باآبهای آزاد جهان ارتباط نمییافت خلیــج فــارس بصورت مردابـیکم آب وشوره زاری خشک درمی آمد. طبق محاسبات بعمل آمده هر سال۵۶ متر از سواحل شمالی خلیج فارس در دریا پیش می رود.”( همان ماخذ :۱۱)
طول خلیج فارس در منابع مختلف متفاوت است برخی آن را ۸۰۰ کیلومتر و برخی دیگر ۱۰۰۰ کیلومتر ذکر کردهاند و عرض آن نیز بین ۱۸۵ تا ۳۳۳ کیلومتر بوده و مساحت آن به ۲۳۲۸۵۰ کیلومتر مربع می رسد. فاصله بندرعباس تا انتهای خلیج فارس (درغرب دهانه فاو) ۱۳۷۵ کیلومتراست. “عمق خلیج فارس بطورمتوسط ۲۵ تا ۳۵ متراست که درتنگه هرمز به حدود ۱۰۰ متر می رسد درحالیکه عمق آب در دریای عمان به ۳ هزار متربالغ می گردد.” ( همان ماخذ:۱۲ )
منطقه خلیج فارس به لحاظ آب و هوایی از نواحی گرم و مرطوب بوده ، درجه حرارت این منطقه در تابستان ۳۲ تا ۳۴ درجه و بیشترین آن ۵۲ درجه گزارش شده است که تنها ۴ درجه از بیشترین درجه حرارت در جهان کمتر است.
موقعیت تاریخی خلیج فارس نیزحائز اهمیت است خلیج فارس در زمره قدیمی ترین دریاهایی است که انسان متمدن شناخته است تا جایی که برخی از نویسندگان ” خلیج فارس” را گاهواره تمدن دنیا دانسته وآن را مبداء پیدایش نوع بشرمی دانند و ساکنان باستانیاش را نخستین انسانهایی معرفی نمودهاند که روش دریانـوردی را آموخته و کشـتی را اخـتراع کردهاند.
این منطقه از جهان نه تنها مرکز پیدایش نخستین تمدن ها وخاستگاه پیامبران عظیم الشان بوده بلکه تمدنها واقوام بسیاری از این نقاط به سایرجهان راه یافته اند مهمترین آنها آکادی ها ، ایلامی ها ، سومری ها ، کلدانی ها ،آشوری ها، بابلی ها ، مصری ها ،کنتانی ها ، وفینیقی ها بوده اند. ایرانیان نیز مانند سایر اقوام وقتی تمدن خود را پایه گذاری نمودند به اهمیت این دریا پی بردند به طوری که داریوش هخامنشی دریا سالار خود” سیلاک “را با دویست فروند کشتی مامور کشف سواحل و جزایر خلیج فارس وکرانه های مکـران تا مصب رود سند نمود.( الهی : ص ۱۳۸۲ : ۱۰-۱۴ )
در دوران مادها خلیج فارس در زمره یکی از ایالتهای جنوب غربی و سپس جزو ساتراپ(استان) چهاردهم دولت ماد به نام ” درنگیانه ” و بخشی از کرمان بود. در دوران هخامنشیان این جزایراز جمله جزیره های ابوموسی، تنب بزرگ وکوچک به موجب بند ۶ ستون اول کتیبه بیستون جزء استان پارس بوده است.
در دوران اشکانیان در روزگار مهرداد اول ( ۱۷۱ – ۱۳۸ ق . م ) بنادر و جزیره های پارس تحت حکومت اشکانیان قرارداشت. در عهد ساسانیان جزایر و بنادر خلیج فارس جزء قلمرو ایران وکوره ( شهر ) اردشیر ، خوره ( استان ) پارس و جزء پادکسیان نیمروز بود.
اما کهن ترین نامی که از خلیج فارس بر جای مانده نامی است که آشوریان پیش از ورود نژاد آریا به فلات ایران بر این دریا گذاشته اند. درکهن کتیبه های آشوری ازاین دریا به نام ” ناره ماره تو ” به معنای “رود تلخ” یا “دریای تلخ” یاد شده است. ( اقتداری : ۱۳۸۳ :۲)
“پس از ورود اسلام به ایران در دوره «آل بویه» بنادر و جزایر سراسرکرانه های خلیج فارس در قلمرو فرمانروایی آنها قرار داشت. حاکمیت ایران بر خلیج فارس وجزایرآن با ورود استعمارگران پرتغالی و آغاز فعالیتهای استعماری آنان به مدت یک قرن خدشه دار گردید.
در روزگار سلطنت شاه عباس صفوی پس از یک دوره طولانی نبرد به فرماندهی امام قلی خان جزایر و بنادر ایران در خلیج فارس ازجمله ابوموسی، قشم ، هرمز و بحرین از اشغال پرتغال درآمد و بندرگمبرون به بندرعباس تغییر نام یافت. درسال ۱۷۳۵ میلادی ( ۱۱۴۷ ه.ق ) نادرشاه افشار حاکمیت ایران را برخلیج فارس با منصوب نمودن لطیف خان دشتستانی تثبیت نمود.
در سال ۱۸۵۳ انگلستان که از سال ۱۸۱۹ به بهانه حفظ امنیت در خلیج فارس استقرار یافته بود در راه تثبیت سلطه خود قراردادی را تحت عنوان” صلح جاودان ” به امضاء کشورها و حکام منطقه رسانید، که به موجب آن انگلیس ها اجازه یافتند به بهانه مبارزه با دزدان دریایی در هر حادثهای در کرانههای خلیج فارس مداخله نمایند و درسال ۱۸۹۱ انگلستان جزایر ابوموسی، تنب بزرگ وکوچک را که از روزگار کهن درتملک ایران بود به اشغال خود درآورد و تا سال ۱۹۷۱ که ایران این جزایر را بازپس گرفت در دوره های تاریخی مختلف اعتراض خود را به کشور انگلستان مبنی بر اشغال غیر قانونی جزایرش اعلام داشت وبدین ترتیب پس از۸۰ سال تسلط استعمار این جزایر وآب های ساحلی خلیج فارس به حاکمیت برحق ایران بازگردانده شد. ( ماهنامه قشم ، ۱۳۸۲ : ۵۰-۵۱ )
با این حال درچند دهه اخیر تحت تاثیرتوطئه دول استعارگر نام خلیج فارس و حقانیت آن به عنوان واقعیتی انکارناپذیر از تاریخ تمدن سرزمین ایران مورد مناقشه دول عربی وکشور ایران قرار گرفته است.
از روزگار باستان تا امروز درهمه آثار تاریخی و جغرافیائی آبهای ایران به نام خلیج فارس شناخته شده است. تاریخ نگاران وجغرافیا نگاران و باستان شناسان از این دریا به نامهای خلیج فارس، خلیج العجم دریای پارس ، سینوس پرسیکوس، بحر فارس، آکواریوم پرسیکوس یاد کرده اند.
درفرهنگهای آلمانی، فرانسوی، آمریکائی، ترکی، خلیج فارس نامی آشنا برنقشه ها و اسناد تاریخی بوده است اما «لُرد بلگریو» که از ۱۹۲۶ تا ۱۹۵۷ کارگزار انگلستان درمنطقه بود نخستین کسی بودکه آشکارا واژه «خلیج عربی» را به جای خلیج فارس جعل نمود با این حال بعضی از مورخین و سیاستمدارانی همچون «لرد کرزن» ،« لرد لانس دان» ،«آرتورهاردینگ» ،«آرنولد ویلسن»، «دنیس رایت» ،«فرد هالیدی» ،«پارسونز »و دیگران درکتب و مقالات خود از این دریا به نام «خلیج فارس» یاد کردهاند.
همچنین از۱۵۰۷ تا ۱۵۶۰ در همه موافقت های بر جای مانده ازدوره استعمار پرتغالیها ، اسپانیاییها، هلندیها ، انگلیسیها ، فرانسوی ها، بلژیکیها، آلمانها که با دول ایران و شیخ نشینان خلیج فارس منعقدگردیده است همه جا ازنام «خلیج فارس» استفاده شده است. ( افشار سیستانی ، ۱۳۷۸ :۵۷ )
۱-۲٫ وجه تسمیه و نام گذاری خلیج فارس
آثار باستانی برجای مانده از شهرهای ساحلی خلیج فارس حکایت از وجود یک تمدن ۶ هزار ساله در سواحل خلیج فارس دارد. اما آثار مکتوب باقی مانده حدود ۳ هزار سال قدمت دارند و از دوره تمدن ایلامی ها، مادها، آشوری ها ، دراویدی ها و پیشدادیان تا قبل از حکومت پارس، تاریخ دقیقاً روشنی از تمدن در سواحل این خلیج وجود ندارد. تنها در دوره امپراتوری هخامنشیان ، این حکومت خلیج فارس را به طورکامل پیموده و مسافت میان مکانها راشــرح داده است.( پیام دریا: ۱۳۸۳ : ۹ )
· نام خلیج فارس در دوره اسلامی :
اعراب در دوره قبل از میلاد بیشتر در حجاز ، یمن و سواحل دریای سرخ سکونت داشته و ارتباط آنها با سواحل خلیج فارس در دوره امپراطوری اردشیرساسانی آغاز شد و لشکرکشی وی به یمن به درخواست «سیف ابن ذی یزن» حاکم یمن برای سرکوب حبشیان منجر به افزایش مراودات اعراب با سواحل خلیج فارس شد.
با ظهور دین اسلام و گسترش سریع آن به فلات ایران بر شدت مهاجرت اعراب به سواحل خلیج فارس افزوده شد.
دردوره صدر اسلام ، علمای دینی عرب ، آب های جنوب خلیج فارس را بحر فارس می نامیدند و با این تصور که این نام منصوب به صحابی بزرگ ودانشمند ، سلمان فارسی است و پیامبراکرم(ص) این نام گذاری را به پاس خدمات او انجام داده است در حراست از این نام جدیت داشتند. از صدراسلام تا غلبه مغول در بیشتر از۳۰ کتاب جغرافیایی، تاریخی، ادبی ، تفسیر و اخلاق و فقه مربوط به علمای مسلمان توصیف خلیج فارس وجود دارد که از جمله آنها می توان به کتابهای «البلدان» و «تاریخ یعقوبی» ،کتابهای المغاری .فتوح الشام ، فتح العجم نوشته محمد بن عمر واقدمی متوفی به سال ۲۰ هـ . ق ، کتاب الطبقات الکبری نوشته واقدمی متوفی ۲۳۰ هـ . ق کتاب حبیب العروس و ریحان النفوس نوشته سعید تمیمی ، اخبار الطوال نوشته ابوحنیفه احمد بن داوود دینوری متوفی ۲۹۰ هـ . ق ، کتاب تاریخ الرسل والملوک نوشته محمد بن جریر طبری متوفی ۳۱۰ هـ . ق ، تاریخ بلعمی نوشته بلعمی ، الکامل ابن اثیر ، ابن خرداد به ۲۱۱ ـ ۳۰۰ هـ . ق ، ابن فقیه همدانی ۲۷۹ هـ . ق ، استخری ۳۴۰ هـ . ق مسعودی در مروج الذهب ، ابن مطهر مقدسی ۳۵۵ هـ . ق ، ابن حوقل ۳۶۷ هـ . ق ، مقدسی ۳۷۵ هـ . ق ، ابو عبدالله محمود قزوینی ۶۸۲ هـ . ق ، شرف الزمان طاهر مروزی ۵۱۴ هـ . ق ، ناصر خسرو ۴۴۸ هـ .ق، شمس الدین دمشقی ۷۲۷ هـ . ق ،قدامه بن جعفر ۲۶۶ هـ .ق ،ابن یعقوب ۳۳۴ ـ ۲۳۲ هـ .ق ،ابن فقیه ۲۹۰ هـ .ق ، ابن رسته ۲۹۰ هـ . ق ، شهریار رامهرمزی ۳۴۲ هـ . ق، ابن بلخی ۵۰۰ هـ . ق ، ابن ادریس ۵۴۸ هـ . ق ،بکران خراسانی ۶۰۵ هـ .ق ،یاقوت حموی ۶۲۳ هـ . ق ، ابوالغداء ۷۲۱ هـ . ق ،النوبری ۷۳۳ هـ .ق ، عطامک جوینی درعهد مغولان ،حاجی خلیفه (چلبی) مورخ ترک ۱۰۶۷ هـ .ق و جرجی زیدان ، همگی در کتاب های خود نام خلیج فارس را به کار برده اند.
حتی در دوره مغولان که نام بسیاری از مکان های جغرافیایی تغییرکرد نام خلیج فارس همچنان بدون تغییر باقی ماند که محمد بن قزوینی (۶۷۴ هـ .ق) شمس الدین الانصاری الدمشقی الصوفی (۷۲۷ هـ . ق)، النوبری ، حمدالله مستوفی و زیدالدین عمر مظفر بن الوردی (۷۴۹ هـ .ق)عبدالله کاتب چلبی قسطنطنی(۱۰۶۷ هـ.ق )، ازجمله نویسندگانی هستند که دراین دوره درباره خلیج فارس مطلب نوشته اند.”( همان ماخذ, ۱۲)
· نام خلیج فارس در دوران استیلای استعمارگران
درسال ۱۵۰۷ ناوگان پرتغال به فرماندهی«آلفوانسو ِکرک»هرمز را به تصرف درآورد و استیلای پرتغالیها بر خلیج فارس تا سال ۱۶۲۰ میلادی ادامه داشت. دکتر “ژوزه مانوئل گارسیا” استاد و عضو جامعه جغرافیائی پرتغال طی یک مقاله تحقیقی نوشته است که ترسیم اولین نقشه ها به سبک جدید به سال ۱۵۰۱ میلادی برمی گردد و از آن زمان تاکنون همواره نام خلیج فارس در نقشه ها و اسناد رسمی وغیر رسمی کشور پرتغال با همین معنی آمده است.
درسال ۱۴۸۸ میلادی ، «پیرودی کوویلها» اولین پرتغالی بود که پا به جزیره ایرانی هرمز گذاشت . در سال ۱۵۰۱ میلادی در دوره امپراطوری صفویه اولین پرتغالیها وارد خلیج فارس شدند و نقشه هایی از خلیج فارس تهیه کردند. در این دوران به مدت یکصد سال در پرتغال برای پادشاه لقب « امپراطورپرتغال ،آفریقا و پارس » به کار می رفت در دوره پرتغالیها با ارزشترین وکامل ترین نقشه ها راجع به خلیج فارس تهیه شده که بسیاری از آنها در موزه ها به عنوان میراث بشری نگهداری می شوند. در۵۰ نقشه و نامه از سال ۱۵۰۰ میلادی تا ۱۷۰۰ میلادی که میان حاکمان مقیم خلیج فارس با پادشاه پرتغال و اسپانیا و یا درکتب جهانگردان صورت گرفته خلیج فارس با نامهای ذیل ثبت شده است؛
More de Persia , sinus persice , Mare persio , sinus persico , Mare persico, Mare persiano . persio, persiski zaliv persischer Golf, sino persico , pars sea , Bahre fars , perza o bol porucha wan.
پس از پرتغالی ها، هلندی ها ازسال ۱۶۲۳ میلادی تا ۱۷۶۶ میلادی در خلیج فارس حضور داشتند و در تمامی مکاتباتی که در دوران کوتاه حضورفرانسوی ها در خلیج فارس انجام شده همواره از نام صحیح خلیج فارس استفاده شده است.
· نام خلیج فارس در قراردادها و معاهدات
ازسال ۱۵۰۷ تا۱۹۶۰ میلادی در تمامی قراردادها و معاهداتی که پرتغالی ها، اسپانیایی ها ، انگلیسی ها ، هلندی ها ، فرانسوی ها ، بلژیکی ها ، روس ها وآلمانی ها با دولت ایران و یا هر کشور یا واحد سیاسی و یا امرای تحت الحمایه خود در منطقه امضاء کرده اند در زبان های مختلف واژه های مترادف خلیج فارس به کار رفته است. حداقل ۱۰ مورد از این گونه قراردادها که میان کشورهایی همانند کویت ، عربستان ، عثمانی ، عمان ، امارات متصالحه ، هم به زبان عربی و هم انگلیسی تدوین یافتهاند نام خلیج فارس به کار رفته است که از جمله آنها می توان به مواد ذیل اشاره داشت:
۱ ـ قرارداد معروف به « معاهده عمومی با امرای عرب ۸ ژانویه ۱۸۲۰ » میان اقوام و مشایخ متصالح در خلیج فارس که به امضای ژنرال کایر و ۱۱ نفر از روسای قبایل عرب رسیده است کلمه “الخلیج الفارسی ” در متن عربی بکار رفته است.
۲ ـ قرارداد ۱۸۴۷ منع خرید و فروش برده
۳ ـ معاهده دائمی صلح ۱۸۵۳
۴ ـ معاهده ۱۸۵۶ تجارت برده
۵ ـ در یادداشتهائی که منجر به استقلال کویت گردید و می توان آن را قرارداد استقلال کویت نامید همه جا از عبارت الخلیج فارسی استفاده شده و در عنوان یادداشت امیر کویت به نماینده ملکه انگلیس در خلیج فارس چنین آمده است؛
« حضرت صاحب الفخامه المقیم السیاسی لصاحبه اجلاله فی الخلیج الفارسی المحترم . بعدالسلام و تحیه … » این سندکه در تاریخ ۱۹ ژوئن ۱۹۶۱ توسط عبدالله السالم الصباح امضاء شده است طبق اصل ۱۰۲ منشور سازمان ملل توسط دبیرخانه این سازمان به ثبت رسیده است.
۶ ـ در ضمایم قرارداد الجزایر ۱۹۷۵میلادی میان ایران و عراق نیز نام خلیج فارس به کار رفته است در چندین معاهده دیگر که در همه آنها شیوخ خلیج فارس و بریتانیا و یا شیوخ خلیج فارس با سایر دول خارجی امضاء کنندگان قرارداد بوده اند خلیج فارس به کار برده شده است.
۷ ـ در گزارش نهائی کمیته فنی اعزامی از سوی سازمان ملل برای تعیین حدود مرزی کویت و عراق درسال ۱۹۹۶ میلادی همه جا نام خلیج فارس به کار رفته و در نقشه ضمیمه گزارش که به عنوان سند شورای امنیت منتشر شده است نیز خلیج فارس به کار رفته است.
۸ ـ در کتابی که تحت عنوان « الاتفاقیات السیاسیه و الاقتصادیه التی عقدت بین الامارات ساحل عمان و بریتانیا ۱۸۰۶ ـ ۱۹۱۷ علی محمد راشد ، منشورات اتحاد الکتاب و ادباء الامارات ، ۱۹۸۹ معاهده های سیاسی حقوقی و اقتصادی میان الامارات متصالحه و دول بیگانه از سال ۱۸۰۶ تا ۱۹۷۱ منتشر شده و در تمام معاهداتی که در این کتاب آمده، نام خلیج فارس استفاده شده و تصویر یکی از معاهدات بر روی جلد کتاب با نام خلیج فارس وجود دارد». ( همان ماخذ , ص ۱۴-۱۳)
خلیج فارس در نقشه های تاریخ:
در تمامی نقشه ها و اطلسهای مهم تاریخی چه در قرون قبل و چه در قرون بعد از میلاد و چه دردوره معاصر، شاهراه آبی جنوب ایران با نام خلیج فارس ثبت شده است. درکشورهای غیر عربی به ندرت وآن هم در اثر اشتباه و یا تطمیع بعضاً نام مجعول به کار می رود ولی هنوز علیرغم هزینه سنگین بعضی کشورهای عربی ، رسانه های گروهی معتبر جهان نام اصیل و تاریخی خلیج فارس را حفظ نموده اند. درکشورهای عربی نیز تا دهه ۷۰ در کتب درسی و نقشه های رسمی همواره نام خلیج فارس به کار می رفت. مانند اطلس «العراق فی الخوارط القدیمه » دکتراحمد سوسه ، المجمع العلمی العراقی ، مطبعه المعارف ، بغداد ، ۱۹۵۹ که مشتمل بر۴۰ نقشه از منابع عربی قرون وسطی با ذکر نام خلیج فارس است.
ـ در طول یک دهه گذشته کشورهای عربی در مورد اثبات ادعاهای اراضی خود نسبت به یکدیگر نقشه های تاریخی را در رسانه های گروهی منتشر و بعضاً به عنوان سند به دیوان بین المللی دادگستری ارایه نموده اند که در آنها خلیج فارس با همین نام توصیف شده است. از جمله در دعاوی اراضی قطر و بحرین ،عربستان و قطر و در دعاوی یمن و عمان در نقشه ها و اسناد مورد استفاده آنها نام خلیج فارس به کار رفته است.
ـ دولت کویت در سال ۱۹۹۲کتابی مشتمل بر ۸۰ نقشه و سند تاریخی تحت عنوان «الکویت فی الخرایط العالم » (کویت درنقشه های جهان ) به چاپ رسانیده است که در همه این نقشه ها و اسناد تاریخی که از اطلسهای مختلف گردآوری شده است نام خلیج فارس وجود دارد .
ـ در سال ۱۹۹۴ اطلسی در کویت تحت نام ‹‹الکویت قراءه فی الخرایط التاریخیه ››به همت عبدالله یوسف الغنیم به چاپ رسیده که حاوی حدود ۲۰۰ نقشه با نام خلیج فارس است.
ـ در کتاب دیگری به نام ‹‹اصول الکویت المنشور العالم ›› که در سال۱۹۹۱در هلند به چاپ رسید،۱۵نقشه تاریخی وجود دارد که در همه آنها نام خلیج فارس ثبت شده است. جالب این که یکی از مهمترین استنادات کویت که درهر سه اطلس مذکور به چاپ رسیده است، نقشه ۱۷۶۲کارستون نیبور دانمارکی است. در نقشه مذکور که تحت نام نقشه خلیج فارس چاپ شده است جزایر تنب بزرگ ، تنب کوچک و ابوموسی نیز متعلق به ایران به ثبت رسیده است .
ـ اطلس‹‹ العراق فی الخوارط القدیمه » چاپ ۱۹۵۹ که مشتمل بر ۳۹ نقشه از منابع تاریخی عربی با ذکر نام خلیج فارس است.
ـ کتابی تحت عنوان « الخلیج الفارسی عبر التاریخ و القرون » نوشته محمد میرزا چاپ مکتبه النهضه ( قاهره ۱۹۷۶ میلادی ) که مشتمل بر ۵۲ نقشه از منابع عربی با ذکر نام خلیج فارس و بحر فارسی است.
ـ در یک کتاب به نام « اطلس تاریخ اسلام » که در امریکا و کشورهای عربی به ویژه مصر در سال ۱۹۵۱ میلادی و ۱۹۵۵ میلادی چندین بار چاپ شده است. ۱۶ نقشه وجود دارد که همه آنها نام خلیج فارس برای آبهای جنوب ایران به کار رفته است.
ـ یکی از شیوخ منطقه خلیج فارس در تلاش برای اثبات ادعاهای واهی عربی بودن خلیج فارس اقدام به تهیه و خرید نقشه های تاریخی متعلق به سالهای ۱۴۷۸ تا ۱۹۳۱ میلادی نموده که نقشه های گردآوری شده خلیج فارس با همین نام ثبت شده است. ( به استثنای سه نقشه که یکی از آنها را به عنوان طرح روی کتاب اطلس خود تحت نام « خلیج در نقشه های تاریخی » منتشر ساخته است در چاپ اول که در سال ۱۹۹۶ در لندن صورت گرفت. نقش روی جلد کتاب مزبور به سال ۱۶۷۹ بود که توسط Giacoma de rossi. Rome ترسیم شده است و جزایر تنب به طور واضح به رنگ ایران ترسیم شده و به همین دلیل تهیه کننده این اطلس تاریخی در چاپ سال ۱۹۹۹ نقشه مذکور را از کتاب حذف نموده است.
ـ بانک عربی و بیت القرآن در بحرین در سال ۱۹۹۶ تقویم دیواری بزرگی را منتشر نموده اند که دارای ۱۲ نقشه تاریخی مربوط به بحرین است که در همه آنها نام خلیج فارس استفاده شده است.
ازمیان حدود ۶ هزارنقشه تاریخی مربوط به قرون گذشته تا سال های ۱۸۹۰ که در همه آنها خلیج فارس ثبت شده فقط سه نقشه با نامهای خلیج بصره ، بحرین ، قطیف ، چابهار سیراف و … هنوز هم کاربرد محلی خود را دارد ولی بر کل خلیج فارس اطلاق نمی شود.
بدیهی است دراصالت و صحت این سه نقشه که عرب ها از آن استفاده های تبلیغاتی زیادی برده و آن را روی جلد بسیاری از کتبی که تاکنون در مورد خلیج فارس چاپ شده ترسیم کرده اند تردید وجود دارد و با فرض صحت هم در مقابل هزاران نقشه، کتاب و نوشته تاریخی و بیش از دویست کتاب مربوط به مورخین و سیاحان از”ایراستوس” و “هرودوت” تا”استخری” و”ابن حوقل” که همگی به این پهنه آبی، خلیج فارس گفته اند، یک کتاب و یک نقشه فاقد ارزش علمی است کما اینکه در مورد دریای خزر به طور انگشت شماری مورخین قدیمی از جمله شهاب الدین محد النوبری ۷۳۳ قمری در کتاب نهایه الادب فنی فنون العرب بحر فارس و دریای عجم بکار برده اند ولی به دلیل اینکه اکثر مورخین عرب ، اروپایی و ترک ، آن را دریای قزوین ، کاسپین و خزر ثبت کرده اند. درعلم کارتوگرافی این سه نام را نامهای اصیل می دانند و اسامی دیگر را به رسمیت نمی شناسند قطعاً اینکه بعضی برای یک نقشه این همه اهمیت علمی قائل شده ولی چشم خود را برروی بیش از ۶ هزار نقشه می بندند، اقدامی غیرمنصفانه و مغایر با اصول علمی است .
کتاب « قلائد الذهب فی معرفه انساب قبائل العرب » به قلم مصطفی حمیدی به احمد الکردی المشقی، از مولفین قرن دهم ه.ق شرح و مقدمه سلمان الجبوری مکتبه الهلال ۲۰۰۰ میلادی دارای ۱۰ نقشه با ذکر نام خلیج فارس است.
ـ در کتاب « اطالس التاریخی العالم الاسلامی فی العصور الوسطی » عبدالمنعم ماجد علی البنا. دار الفکر العربی ۱۹۸۶ میلادی مکتبه القاهره الکبری رمز ۱۵۴۰۰ حدود ۱۶ نقشه ازجمله نقشه های شماره ۲ ـ ۳ ـ ۷ ـ ۸ ـ ۹ ـ ۱۰ ـ ۱۶ مربوط به خلیج فارس با همین نام است.
ـ درکتابی به همین نام « انساب العرب للعالم الاسلامی » چاپ ۱۹۹۴ مکتبه القاهره الکبری رمز ۲۵۴۰۰ حدود ۱۰ نقشه با ذکر نام خلیج فارس وجود دارد.
ـ در کتاب « اعلام الجغرافیین العرب » دکتر عبدالرحمن حمیده ، دارالفکر المعاصر ، دمشق ، سوریه ۱۹۹۵ مختصری از مطالب ۱۵۰ سیاح عرب و مسلمان و پنج نقشه تاریخی بر اساس مورخین صدر اسلام با ذکر خلیج فارس آمده است.
در تمام کتب و منابع دولتی کشورهای عربی تا دهه ۶۰ میلادی نام خلیج فارس تنها نامی است که برای توصیف این پهنه آبی به کار رفته است. از جمله می توان به یکی از سرودهای ملی مصر که درآن جمله «حدودنا من الخلیج الفارسیه حتی بحر البیض » اشاره کرد وکتاب های دیگری از جمله کتاب انور سادات رئیس جمهور سابق مصر به نام « طغیان رود نیل »سال ۱۹۵۷ میلادی و کتاب حسن بن طلال ولیعهد اردن هاشمی درکتاب خود به نام « السعی نحو السلام » کتاب« الاستعمار فی الخلیج الفارسی » و حتی فرهنگ لغت معتبر عربی مانند دایره المعارف اقتصادی لبنان ۱۹۷۲ میلادی و راهنمای دولتی عراق ۱۹۳۶ میلادی و دهها مورد دیگر اشاره کرد که همگی از آبراه جنوب ایران به نام خلیج فارس نام برده اند. این نمونه ها از صدها نقشه تاریخی موجود در کتب مختلف عربی است که نام خلیج فارس در آنها درج شده است اما از صدها نمونه دیگر سایر کشورها, به موارد ذیل بسنده می کنیم:
۱ ـ در کتابخانه کنگره آمریکا و کتابخانه آرگوسی نیویورک بیش از ۲۰۰ نقشه تاریخی وجود دارد که خلیج فارس با نام اصلی در آنها ثبت شده است.
۲ ـ در کتابخانه ملی بریتانیا ( لندن ) ،کتابخانه و اسناد وزارت امور هند( لندن ) ، مرکز اسناد عمومی لندن در کتابخانه دانشکده مطالعات خاور شناسی لندن بیش از ۳۰۰ نقشه در بردارنده نام خلیج فارس و جود دارد. در بسیاری از نقشه های اروپایی نه تنها persian Gulf بلکه نام دریای پارس persian Sea نیز برای منطقه سواحل ایران و پاکستان و عمان ترسیم شده است.
۳ ـ در اداره آرشیو ملی کشورپرتغال دهها سند مهم تاریخی به زبان عربی ، فارسی ، ترکی و پرتغالی در خصوص جزایر ایرانی و خلیج فارس وجود دارد. در اداره آرشیو وزارت خارجه ایران، فرانسه ،روسیه، پرتغال، هلند ، هند، آلمان، اسپانیا ، ژاپن و در بسیاری از موزه ها ، کتابخانه ها و حتی هتل ها و یا آرشیوهای خصوصی چه در کشورهای عربی مانند مصر و چه درکشورهای غیر عربی صدها نقشه تاریخی با نام خلیج فارس وجود دارد.
(نقشه موجود درموزه کبیر قاهره که بر اساس یک لوحه سنگی عظیم قبل از میلاد ترسیم شده است و از سال ۱۹۰۳ در کنار این لوح نصب است و به نام خلیج فارس مزین می باشد). بعضی از این نقشه ها ازسوی یونسکو به عنوان میراث بشریت به رسمیت شناخته شده و به طور نمونه می توان به کتابی تحت عنوان نوادر المخطوطات که از سوی یونسکو در سال ۱۹۹۵ میلادی بر اساس اسناد کتابخانه اسکندریه چاپ شده است اشاره کرد.
۴ ـ موسسه جغرافیائی سحاب درسال ۱۳۴۹ (۱۹۷۱ میلادی) اقدام به چاپ تصاویر۳۷۳ نقشه لوحه و سنگ نوشته از منابع و اطلسهای مختلف و متنوع موجود در موزه ها و کتابخانههای کشورهای عربی و کشورهای اروپائی نموده است که همگی به زبانهای مختلف کلمه های مترادف با دریای پارس و خلیج فارس به کار برده اند.
ـ موسسه دریای شرق با کمک کره جنوبی نیز در سال ۲۰۰۲ میلادی کتابی به نام دریای شرق در نقشه های جهانی حاوی صد نقشه تاریخی منتشر ساخته که در تمامی نقشه هایی که جنوب ایران را در برگرفتهاند ( حدود ۴۵ نقشه ) نام خلیج فارس ثبت گردیده است.
ـ حدود ۳۰ اطلس تاریخی مربوط به قرون گذشته خلیج فارس را با همین نام ثبت کرده اند ازجمله : اطلس توماس هربرت ۱۶۲۸ ، اطلس پاریس دانشگاه لوساج ۱۸۶۳ ، اطلس آلمان ۱۸۶۱ ، اطلس پاریس انویلی ۱۷۶۰ ، اطلس جغرافیائی مدرن ۱۸۹۰ پاریس دارای ۱۰ نقشه با ذکر نام خلیج فارس است (این اطلس در مرکز اسناد ملی مصر «دارالوثائق قومی» نگهداری می شود و در نقشه شماره ۴۰ جزایر سه گانه تنب بزرگ ، تنب کوچک و ابوموسی با رنگ متعلق به ایران ترسیم شده است, اطلس لندن ۱۸۷۳ ، اطلس ارنست امبروسیوس ۱۹۲۲ ، اطلس بیلفیلد ۱۸۹۹ ، اطلس هارمسورث قرن ۱۹ لندن.» ( همان ماخذ , صص ۱۶-۱۵)
دایره المعارف لاروسکا ، امریکانا و … تمام دایره المعارف های مشهور از قدیم تا کنون خلیج فارس را با همین واژه ثبت نموده اند.
فهرست و مشخصات ۲۷ نقشـــه تاریخی که علاوه بر تعلق جزایر تنب و ابوموسی به ایران نام خلیج فارس را ثبت کرده اند, ارائه گردیده است.
ـ اسناد موجود در کتابخانه ها ، موزه ها و آرشیوهای معتبر جهان از جمله کتابخانه اسکندریه و قاهره و نقاشیهایی مانند سقف گنبد کلیسای سن پیتر واتیکان از جمله نقشه معروف ریچارد هالدینگان متلعق به سال ۱۲۸۵ که در موزه هرفورد بریتانیا نگهداری می شود و ۳ هزار لوح گلی تخت جمشید نشان میدهد که واژه خلیج فارس از آغاز تمدن مکتوب در همه منابع و مراجع جهان وجود داشته است.
در رابطه با خلیج عربی یک نکته قابل ذکراست که در بعضی نقشه ها و کتب تاریخی به دریای میان شمال آفریقا و عربستان ، خلیج عرب و دریای سرخ اطلاق و گاهی اوقات نیز به آبهای ساحلی عمان دریای عرب گفته شده است. در ساحل اسکندریه مصر نیز خلیجی به نام خلیج عرب وجود دارد. همچنین در خلیج فارس ، خلیج های کوچک تری با نامهای محلی وجود دارد مانند خلیج قطیف ، خلیج بحرین ، خلیج بصره ، خلیج کویت و… که نام آنها کاربرد محلی دارد ولی بر کل خلیج همواره فقط کلمه فارس اطلاق شده است. مجله الاهرام در شماره ۲۱۹ آگوست ۲۰۰۱ متن کامل مصاحبه آقای «مجدی عمر» معاون اول سابق شورای دفاع ملی مصر را چاپ نموده است وی در بخشی از سخنان خود چنین گفته است :
“ « نسل من به خاطر دارد که ما در ایام مدرسه در کتب و نقشه ها با لفظ خلیج فارس سر و کار داشتیم ولی بعد از مدتی به آن خلیج عرب و دریای سرخ اطلاق کردیم. این غیرمنطقی ، رذالت وپستی است. این که چند کشور عربی در اطراف آن باشند دلیل نمی شود که نامی تاریخی را تغییر دهیم ، حال برای این که خود را از این مخمصه نجات دهیم فقط آن را خلیج می نامیم ، کدام خلیج ؟ مگر خلیج بدون نام هم میشود»”.
درکتاب « تطویرالعلاقات المصریه الایرانیه » مجموعه نویسندگان ، چاپ موسسه سیاسی و استراتژیک الاهرام ۲۰۰۲ میلادی قاهره در صفحه ۱۹۰ به نقل از آقای «دکتر عبدالمنعم سعید» رئیس مرکز تحقیقات سیاسی و استراتژیک الاهرام چنین آمده است :
«بصراحت تمام بگویم هیچ مدرک و سند تاریخی ندیدم که نام خلیج فارس را بتوان مستند برآن تغییرداد, تمام نقشه ها و کتب تاریخی و حتی در بعضی از سخنرانیهای ناصر و رهبران از خلیج فارس صحبت شده است».( همان ماخذ : ۱۷)
http://kwh.ir/%D8%AE%D9%84%DB%8C%D8%AC-%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3-%D8%AF%D8%B1-%DA%AF%D8%B0%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.html
